Esquemas

Cando usamos de expresións como estaba no cine e, o típico, séntaseme diante un tipo coma unha torre botamos man do que en análise do discurso —dirección da Lingüística actual que explicita, fundamentalmente, os mecanismos da comprensión textual e da interacción conversacional— se denomina un esquema. Un esquema é unha estrutura de coñecemento convencional, que un falante presupón noutro, presunción de coñecemento previo que axiliza enormemente a comunicación e fai que non teñamos que explicarnos polo miúdo a cada momento. No exemplo indicado, a aposición do sintagma o típico quere dicir sei que probablemente xa pasaches por unha situación parecida. Cando dicimos que claro, Pepe levaba dúas horas no atasco e púxose coma unha furia, a) non temos que describir en absoluto as características concretas do atasco, e b) presupoñemos no/s interlocutor/es a asunción implícita de que calquera pode poñerse coma unha furia despois de dúas horas nun atasco. A exemplificación, en canto recurso pedagóxico de secular rendemento didáctico, baséase precisamente no uso dun esquema —ou sexa dunha estrutura de coñecemento xa coñecida— como metáfora ou aproximación dun fenómeno, acción ou concepto intraducible ou, no mellor dos casos, dificilmente adaptable a unha experiencia ou coñecemento anterior.
Igual ca na realidade diaria da conversa (actividade na que —bichos raros á parte— váisenos media vida), os esquemas son básicos para a comprensión textual, alicerce, á súa vez, da formación lectora. Sen entender o que se le, ou se o que se le se entende a base dun gran esforzo, dificilmente se pode tomar gusto pola lectura. Teño para min que este é un dos piares da actual deserción da lectura, en canto exercicio lúdico. A xeneralización, tan reiterada hoxe de que os rapaces en idade escolar non entenden nada ou o entenden con moitas dificultades e que, en consecuencia, resúltalles máis produtivo e inmediato chapar, creo que ten que ver coa ausencia cada vez maior de esquemas de coñecemento previo que faculte ulteriores avances. Temo que a educación actual —e o digo tamen como pai— estea dando peixe aos rapaces no canto de ensinalos a pescar. Se un neno, por exemplo, aprende con sete anos o que é cabrestante, goleta ou santabárbara, ou que o ron era a bebida favorita dos piratas, é posible que lle colla o gusto a A illa do tesouro nunha edición íntegra aos doce ou trece, de xeito que, nun proceso progresivo, aos dezaséis estea en condicións de evoluír cara a lecturas que esixan esquemas de coñecemento previo máis sofisticados. Por iso, do meu punto de vista, na procura de facer dos nenos bos lectores é básico estimulalos a ler dende o propio nacemento: "arrodealos de palabras na habitación da maternidade", ten afirmado algún sociólogo,

Nun libro xa citado neste local, La magia de leer, José Antonio Marina e María de la Válgoma, opinan que

la comprensión del discurso se guía desde fases muy tempranas por los modelos de funcionamiento del mundo que guardamos —amartillados, prestos para ser disparados por un estímulo lingüístico— en la memoria […] Afortunadamente, construimos con gran habilidad escenarios mentales apropiados para entender —o malentender— lo que leemos. Es evidente que comprendemos a partir de una memoria activa, que hace hipótesis e intenta comprobarlas. Así pues la pasividad y la ignorancia son grandes barreras para la comprensión (p. 50).

E, como exemplo da necesidade de compartir coñecementos previos, citan un chiste que esixe saber que, segundo a teoloxía cristiá, Xesús é fillo de Iahvé, o deus xudeu. Non resisto a tentación de reproducilo aquí:

Un judío ortodoxo recibe la noticia de que su hijo se ha hecho cristiano. Desolado, va a buscar consuelo en su ami­go Isaac.
-Amigo Isaac, estoy angustiado. Mi hijo se ha conver­tido al cristianismo.
-¡Qué me vas a decir a mí! —contesta Isaac—. El mío también. Y cristiano fervoroso.
Ambos deciden ir a buscar consuelo en su rabino.
-Rabino, estarnos muy tristes porque nuestros hijos se han hecho cristianos.
Esperaban comprensión y apoyo, pero lo que encontra­ron fue un rabino desesperado:
-¡Qué me vais a decir a mí! —dijo—. Mi hijo también es cristiano. Y además se ha hecho cura. Lo único que pode­mos hacer es orar a Yahvé para que nos ayude en este trance.
Los tres judíos ortodoxos se postraron de rodillas y reza­ron al Altísimo: «¡Oh, Jahvé! Estamos consternados porque nuestros hijos se han hecho cristianos».
En ese momento se oyó una tremenda voz desde lo alto que decía:
-¡Qué me vais a decir a mí!